Yangi AQSh savdo siyosati 2025 va AQSh boj tariflari 2025: global bozorlar ta’siri

2024-yilgi prezident saylovlaridan so‘ng Donald Tramp Oq uyga qaytgach, u AQSH–Xitoy 2018–2019 yillardagi savdo urushidan ham kengroq tarif kampaniyasini boshladi.

2025-yil birinchi choragida AQSH hukumati deyarli barcha savdo hamkorlariga nisbatan yangi bojlar e’lon qildi. 5-apreldan boshlab quyidagi choralar kuchga kirdi:

• 10% umumiy import boji: aksariyat xorijiy mahsulotlarga (jumladan YEI, Yaponiya, Kanada, Janubiy Koreya). Bu AQSH tarixida ilk bor butun importga solingan to‘liq boj bo‘ldi ($4 trln import hajmi — 2024-yil) [Reuters].
  25% qo‘shimcha bojlar: strategik mahsulotlarga — avtomobillar, elektronika, yarimo‘tkazgichlar, maishiy texnika, metall buyumlar. Oq uy bu sohalarni milliy xavfsizlik uchun muhim deb e’lon qildi [Reuters].
• 50–60% oshirilgan bojlar: Xitoy, Meksika, Vyetnam, Tailand kabi davlatlarga nisbatan. Xitoy importiga **umumiy boj yuki 125–145%**gacha yetdi — bu Buyuk depressiya davridagidek [Reuters, China‑Briefing].
• Kanada va Meksikadan olib kiriladigan mahsulotlarga 25%gacha boj, energiya resurslariga 10%. Ayrim chora-tadbirlar USMCA asosida vaqtincha to‘xtatilgan [WhiteCase.com, Trade Compliance Resource Hub].
• Metall sektori: 2025-yil 12-martdan boshlab YEI, Yaponiya, Janubiy Koreyadan kelayotgan po‘lat va alyuminiyga 25% boj; iyun oyidan baʼzi tovarlarga 50%gacha oshirilgan. Bu boshqa davlatlar (Hindiston ~17%, Xitoy 7,5%, YEI ~5%) bojlariga simmetrik javob sifatida ko‘rilmoqda [Reuters, Trade Compliance Resource Hub].
• Avtomobillar: 2025-yil 3-apreldan boshlab barcha xorijiy avtomobillarga (shu jumladan elektromobillar va ehtiyot qismlar) 25% boj joriy qilindi. USMCA talablariga mos mahsulotlar bundan ozod qilingan [WhiteHouse.gov, Trade Compliance Resource Hub].

2018–2019-yillar retrospektivasi:

• Trampning birinchi prezidentlik davrida Xitoydan $300 mlrd miqdoridagi importga 25% boj joriy etilgan edi. “1-bosqich bitimi” doirasida baʼzi toifalarga bojlar 10% gacha tushirilgan [Reuters].
• §232-band asosida po‘latga 25% va alyuminiyga 10% alohida bojlar qo‘llanilgan — ular asosiy import tovarlarini nishonga olgan edi [Reuters].
• Bayden ma’muriyati (2021–2024) yangi yirik bojlar kiritmagan, ammo mavjud tariflarni ham bekor qilmagan. Aksincha, 2024-yilda Xitoy importiga nisbatan bojlar $18 mlrd ga kengaytirilgan [Reuters].

2025-yildagi asosiy voqealar:

• «Day of Liberation» (2-aprel): AQShda $1,2 trln savdo tanqisligi sababli milliy favqulodda holat e’lon qilindi, IEEPA qonuni ishga tushirildi, 5-apreldan 10% asosiy boj, 9-apreldan esa 57 ta davlatga nisbatan 50% gacha qo‘shimcha bojlar kuchga kirdi [Reuters].
• "Reciprocal tariffs" (o‘zaro bojlar) shiori ostida deyarli barcha davlatlar tarif nishoniga aylandi [Wikipedia – Liberation Day tariffs], [Reuters].
• Executive Order 14245 farmoni Venesueladan neft/gaz xarid qiluvchi davlatlarga 25% “ikkinchi darajali sanksion bojlar” belgiladi — bu AQSh tashqi siyosatining vositasiga aylandi [AP News], [Wikipedia – Liberation Day tariffs].
• "Iflos 15%" yumshoq strategiyasidan voz kechildi: Tramp ochiqchasiga aytdi “Avval hamma davlatlardan boshlaymiz, keyin ko‘ramiz”, ya’ni maksimal qamrovli boj siyosatini tanladi [The Guardian].

AQSh moliyaviy bozorlari reaksiyasi

Bozorlar Trampning tarifiy blitskrigiga nihoyatda keskin munosabat bildirdi:

Aksiyalar

• 2025-yil mart oyidayoq bojlar kutilayotgani fonida S&P 500 indeksi 10% dan ko‘proq tushib, korreksiya bosqichiga kirdi. Ayniqsa, 3–10 mart kunlari u 10,1% gacha pasaydi, Nasdaq va Russell 2000 ham pastga tushdi [barrons.com].
• 2–3 aprel 2025-yilda tariflar joriy qilingach, bozorlar qulab tushdi: S&P 500 ~4,9% ga, Nasdaq ~5,97% ga, Dow Jones esa bir kunda deyarli 4% ga tushdi. Bu 2020-yildan beri eng katta kunlik yo‘qotishlar bo‘ldi [reuters.com, bloomberg.com].
• Savdo to‘siqlariga sezgir kompaniyalar ayniqsa zarar ko‘rdi: Tesla kapitallashuvida ~8%, Nvidia — 6%, Apple — 4% yo‘qotdi. GM va Ford esa import detallarga bojlardagi o‘sish sababli 6–7% ga tushdi [businessinsider.com, cnbc.com].
• Volatillik indeksi VIX 26 dan oshdi — bu bozordagi yuqori noaniqlik darajasini anglatadi [marketwatch.com].

Obligatsiyalar va monetar siyosat

• AQSHning 10 yillik g‘aznachilik obligatsiyalari rentabelligi 2025-yil mart oyida 4,5% dan 4,2% gacha pasaydi — bu investorlarning xavfsiz aktivlarga o‘tayotganidan darak beradi [bloomberg.com].
• Rentabellik egri chizig‘i tekislandi. [reuters.com] xabariga ko‘ra, Federal zaxira tizimi vakillari tarif zarbasini so‘nggi o‘n yillikdagi eng kuchlilaridan biri deb atashdi va inflyatsiya hamda o‘sish prognozlarini yangilashdi.
• Federal rezerv banki iqtisodchilari bojlarning ta’sirini oziq-ovqat va energiya tovarlarisiz hisoblanganda inflyatsiyaga +0,3 foizlik punkt deb baholashmoqda [wsj.com].

Valyuta bozori / Risk-off tendensiyasi

• AQSH dollari xavfsiz valyutalarga nisbatan zaiflashdi. USD/JPY kursi bir kunda 1% dan ko‘proq tushdi — bu 2024-yildan beri eng katta harakat. Shveytsariya franki (CHF) ham shunga o‘xshash darajada mustahkamlandi. DXY indeksi tariflar e’lon qilinganidan keyingi bir hafta ichida ~0,7% yo‘qotdi, may oxiriga kelib esa aprel boshidan 4,4% pasaydi [investing.com, fxstreet.com].
• Avstraliya (AUD) va Kanada (CAD) dollarlari global xomashyo talabining pasayishidan qo‘rqib 1–1,5% gacha qadrsizlandi [reuters.com].
• Xitoy yuani barqaror bo‘lib qoldi — tahlilchilarga ko‘ra, Pekin tashqi savdoni barqarorlashtirish uchun devalvatsiyani to‘xtatdi [scmp.com].

Investorlar harakati

• May o‘rtalariga kelib S&P 500 indeksi tiklandi va yil boshidan beri musbat zonaga o‘tdi, iyun oxirida esa tarixiy maksimumni yangiladi [marketwatch.com, cnbc.com].
• Korporativ obligatsiyalarga kapital oqimi kuchaydi, ayniqsa investment-grade toifadagilar orasida. Kredit spredlari 80 bp gacha qisqardi, bu 1990-yillarning oxiridagi darajaga yaqin [reuters.com].
• Chakana investorlar muhim rol o‘ynadi: pasayishlarda xarid qilish orqali bozor tiklanishiga yordam berishdi. [businessinsider.com] xabariga ko‘ra, ular yil boshidan buyon $270 mlrd dan ortiq investitsiya qilgan, bu ko‘rsatkich 2025 yil oxirigacha $360 mlrd gacha yetishi mumkin.
  
   

Umuman olganda, 2025-yil 3–4 aprel kunlaridagi tariflar keskinligiga bozorning dastlabki reaksiyasi xavfdan qochish bilan vahimali chiqish shaklida namoyon bo‘ldi. Quyida shu kunlarda asosiy aktivlarning harakati keltirilgan:

2025-yil aprel oyi boshidagi katta miqyosdagi qulash moliyaviy bozorlarda tariflar jiddiy retsessiya xavfi sifatida qabul qilinayotganini ko‘rsatdi. Asosiy indekslarning kunlik 5–6% ga tushishi 2008-yildagi Lehman Brothers bankrotligi va 2020-yil pandemiyasining boshlanishi bilan solishtirildi. Taqqoslash uchun: 2018-yilda AQSH–Xitoy birinchi savdo urushi davrida S&P 500 indeksi jami 5% atrofida pasaydi, yil oxiriga borib esa 20% gacha tushdi, bu tarif bosimi va FED siyosatining qattiqlashuvi bilan bog‘liq edi.

2025-yil 2–4-aprel kunlari indekslar keskin qulab tushdi: S&P 500 jami 10% dan ortiq, Nasdaq Composite — 12% ga yaqin, Dow Jones esa 9% dan ortiq yo‘qotdi. Bu 2020-yildan beri eng katta ikki kunlik sotuv to‘lqini bo‘ldi [reuters.com, investopedia.com, en.wikipedia.org].

Biroq aprelning ikkinchi yarmi va may oyida tiklanish boshlandi. Oldingi davrlardagi kabi, bozor ishtirokchilari Oq uyning yumshoqroq ritorika va keskin choralarni vaqtincha to‘xtatishi mumkinligini kutyapti. Ayni damda ayrim tariflar kechiktirildi yoki to‘xtatib qo‘yildi, asosiy savdo hamkorlari bilan muzokaralar qayta tiklandi [reuters.com, bloomberg.com].

Ushbu umidlar va mayda investorlarning faol xaridlari tufayli bozor qayta o‘sishni boshladi. Barclays ma’lumotlariga ko‘ra, may oxiriga kelib S&P 500 indeksi tariflardan oldingi darajadan 4% yuqoriga ko‘tarildi, Yevropaning Euro STOXX 600 esa aprel boshidan boshlab 2% foyda ko‘rsatdi [businessinsider.com, ft.com].

Oltin qisqa muddatli $3 300/unsiya darajasidan keyin $3 200–3 300 oralig‘ida barqarorlashdi, DXY indeksi esa pasayishni to‘xtatdi va 104 darajasida ushlab turildi [reuters.com, investing.com].

Bozorlarda volatillik hali ham yuqori bo‘lib qolmoqda (iyul oyida VIX indeksi 21–23 oralig‘ida), ammo vahima bosqichi nisbiy barqarorlik bilan almashdi. Investorlar va tahlilchilar endi tariflarning qonuniyligiga oid Oliy suddagi apellyatsiyalar ehtimoli hamda Xitoy va Yevropa Ittifoqining javob choralariga e’tibor qaratmoqda.

Javob choralar va global savdo urushining kengayishi

AQShning deyarli butun dunyoga nisbatan tariflarni oshirish qarori yirik iqtisodiyotlarning zudlik bilan javobiga olib keldi. 3–4 aprel kunlaridan so‘ng hukumatlar aksiltarif choralarini ishga soldi va JSTga shikoyat topshirdi, bu esa tarifli ziddiyatni global savdo urushiga aylantirdi.

Xitoy

• AQSh tariflariga javoban, Xitoy 4-aprelda AQShdan keladigan barcha mahsulotlarga 34% boj kiritdi, umumiy javobiy tariflar darajasini 84–125 % gacha oshirdi — qishloq xo‘jaligi, avtomobil, neft, suyultirilgan gaz (SPG) va chiplarni qamrab oldi [investopedia.com], [hklaw.com], [wikipedia.org].
• Bundan tashqari, ma’muriy to‘siqlar kuchaytirildi — AQSh kompaniyalariga qat’iy tekshiruvlar, davlat xaridlaridagi cheklovlar, eksport nazorati va qora ro‘yxatlar, shuningdek kamyob metallar nazorati [politico, hklaw.com].

Yevropa Ittifoqi

• Bryussel tayyorlagan javob choralar: AQSh importiga 25–30 % gacha bojlar — €93 mlrd qiymatdagi mahsulotlar, jumladan qishloq mahsulotlari, alkogol (burbon 50 % gacha), to‘qimachilik va mototsikllar [Reuters].
• EI JSTga shikoyat topshirdi, eksportchilarga yordam ko‘rsatishni, bozorlarni diversifikatsiya qilishni va Xitoy bilan aloqalarni kuchaytirishni rejalashtirmoqda [The Guardian, Reuters].
• Iyul oxirida EI va AQSh kelishuvga erishdi: ko‘p mahsulotlar uchun eng yuqori boj 15 % ga tushirildi, ammo po‘lat va alyuminiy uchun 50 % gacha bojlari saqlanib qolmoqda [Reuters]. Bu Trampning 30 % ssenariysiga muqobil bo‘ldi [FT, AP].
• Biroq strategik qarshilik davom etmoqda — Fransiya bu kelishuvni «taslim bo‘lish» deb atadi [FT].

Kanada va Meksika

• Kanada 7-aprelda JST jarayonini boshladi va AQSh mahsulotlariga 25 % boj kiritdi — $20,6 mlrd hajmda, bu ko‘rsatkich $86 mlrd gacha kengaytirilishi mumkin [Wikipedia].
• Meksika qishloq xo‘jaligi va sanoatga bojlar qo‘lladi. Har ikki davlat AQShning migratsiya va chegara xavfsizligi bo‘yicha ustunliklar evaziga ayrim javob choralarini yumshatishga rozi bo‘ldi (USMCA doirasida) [Reuters, Wikipedia].
• Modellar prognoziga ko‘ra, Meksikaning YAIM 2–3 % ga pasayishi mumkin (to‘liq savdo izolyatsiyasida 4 % gacha), Kanada yo‘qotishlari esa ~2 % atrofida. Inflyatsiya 0,5–0,7 foiz punktiga tezlashdi.

Yaponiya va Janubiy Korey

• Yaponiya hukumati javob bojlaridan ogohlantirdi, lekin muzokaralarni afzal bildi.
• Janubiy Koreya avtomobil sanoatini subsidiyalashni kuchaytirdi va AQSh bilan hamkorlik strategiyasini qayta ko‘rib chiqmoqda. Koreya Markaziy banki AQShga eksport ulushi 13 % dan ~9,7 % gacha tushishini hisoblab chiqdi, ammo vaziyat hali ham beqaror [Wikipedia].

Boshqa davlatlar va JST

• Butun dunyo bo‘ylab JSTga shikoyatlar faollashdi. Turkiya, Braziliya va boshqa davlatlar AQSh mahsulotlariga nishonli tariflar kiritmoqda va kvotalarni qayta ko‘rib chiqmoqda — ko‘pchilik dominoning salbiy ta’siridan xavotirda [wikipedia.org].

AQSh iqtisodiyotining 2025-yil aprel–may oylarida eng ko‘p zarar ko‘rgan TOP-5 sektori\

AQSh butun dunyo bo‘ylab, Pekindan Bryussel va Ottavagacha bo‘lgan javob choralariga duch keldi. Tariflar va ma’muriy cheklovlar AQShning asosiy sohalari — agrar, avtomobil, IT va energetika — uchun jiddiy zarba bo‘ldi. Bu esa ichki bozorlarga bosimni oshirdi va eksport zanjirlarini qayta yo‘naltirishga majbur qildi.

Iqtisodiy oqibatlar va hozirgi holat (2025-yil iyul oxiri)

AQSh: inflyatsion bosim, o‘sish sekinlashuvi, noaniqlik

• Yale universiteti qoshidagi Budget Lab ma’lumotlariga ko‘ra, AQShda o‘rtacha tariflar darajasi 16,9–17,9% ni tashkil qiladi. Bu esa iste’mol narxlarining 1,7–2,0% ga oshishiga olib kelmoqda. O‘rtacha xonadon zarari — yiliga $2 300–2 700 [budgetlab.yale.edu].
• Deutsche Bank ta’kidlashicha, hozircha ko‘pchilik kompaniyalar xarajatni o‘z zimmasiga olmoqda, ammo 2025-yil ikkinchi yarmida narxlar iste’molchiga o‘tishi mumkin [nypost.com].
• Moody’s Analytics prognoziga ko‘ra, agar tariflar saqlanib qolsa, AQShda 5,5 mln ish o‘rni yo‘qolishi va ishsizlik darajasi 7% ga yetishi mumkin. YAIM esa 1,7% ga kamayadi [moodys.com].
• Fitch Ratings hisob-kitoblariga ko‘ra, AQSh iqtisodiyoti o‘sishi 2025-yilda 1,6%, 2026-yilda esa 1,5% bo‘lishi kutilmoqda [fitchratings.com].
• AQSh Markaziy banki (FRS) vakillari, jumladan, Richmond FRS prezidenti Thomas Barkin, tariflar inflyatsion va retsession bosimni bir vaqtda keltirib chiqarmoqda, deya ogohlantirdi. Bu esa stagflyatsiya xavfini tug‘diradi [reuters.com].

Global oqibatlar

• OECD jahon iqtisodiy o‘sishi prognozini 2025–2026 yillarga 2,9% ga tushirdi (avval 3,3% edi) [oecd.org].
• Aston Business School tahliliga ko‘ra, savdo urushi dunyo iqtisodiyotiga 12–18 oy ichida $1,4 trln zarar keltirishi mumkin [ft.com].
• Fitch prognoziga ko‘ra, o‘sish sekinlashuvi kutilmoqda: Xitoy — 4,6%, YEI — 0,8%, Kanada — 0,9%, Meksika — 1,1% [fitchratings.com].

Pul-kredit siyosati va bozorlar

• FRS hozircha stavkani o‘zgartirmagan, ammo bozorlar retsessiya xavfi ortsa, uni pasaytirishni kutmoqda [bloomberg.com].
• Tariflardagi noaniqlik fonida investorlar oltin, obligatsiyalar va xavfsiz valyutalarga o‘tayapti. VIX volatillik indeksi aprel oyidan buyon 26 balldan yuqorida qolmoqda [cnbc.com].

Xulosa

2025-yil iyul oxiriga kelib, dunyo hali ham protektsionizmning yangi bosqichiga qadam qo‘yish arafasida turibdi. AQShning savdo siyosati (Trampning ikkinchi prezidentlik muddati davomida) so‘nggi o‘n yilliklarda eng tajovuzkori bo‘lib, dunyoning yirik iqtisodiyotlari tomonidan keskin javobga sabab bo‘ldi.

Moliyaviy bozorlardagi o‘zgaruvchanlik yuqori darajada saqlanib qolmoqda, biroq investorlar hali ham diplomatik hal qilish umidini saqlamoqda.

AQShda iqtisodiy o‘sish sekinlashdi, inflyatsiya tezlashdi, va aholi uchun xarajatlar ortib bormoqda — Yale Budget Lab ma’lumotlariga ko‘ra, bir oila uchun tariflar tufayli yillik yo‘qotishlar $2 300–2 800 ni tashkil etmoqda [budgetlab.yale.edu].

Jahon YAIM ham bosim ostida: OECD 2025–2026-yillar uchun prognozni +2,9% gacha kamaytirdi, Fitch esa eskalatsiya holatida bu ko‘rsatkich +2,3% gacha tushishi mumkinligini aytmoqda [reuters.com, fitchratings.com].

Kelajak Vashingtondagi keyingi qadamlar bilan bog‘liq. Agar tarif siyosati yumshatilsa, bozorlarda nisbiy barqarorlik va aksiyalarning o‘sishi kuzatilishi mumkin. Ammo qarama-qarshilik davom etsa, natijalar 1980-yillar boshidagi retsessiya yoki hatto Buyuk Depressiya davridagi kabi og‘ir bo‘lishi mumkin.

Shu bois dunyo bo‘ylab hukumatlar va kompaniyalar “tarifli xavf rejimida” harakat qilmoqda, va Oq uy bayonotlari hali ham global bozorlarda qisqa muddatli tebranishlarni belgilab bermoqda.

AQSh yana global iqtisodiyotdagi asosiy noaniqlik manbaiga aylandi, va bu inqirozning to‘liq miqyosdagi savdo tizimi inqilobiga aylanishi aynan Vashingtonga bog‘liq.

Ma’lumotnoma: Ushbu material faqat axborot maqsadida taqdim etilgan. Mualliflarning fikrlari e’lon qilingan vaqtdagi holatga asoslanadi, o‘zgarishi mumkin. Ma’lumotlar ochiq manbalarga tayangan, to‘liqligi va aniqligi kafolatlanmaydi. Ushbu maqola investitsiya bo‘yicha tavsiya emas — fikringizni shakllantirishda foydalaning, lekin qarorlaringizni o‘z riskingizga qabul qiling.